‘ALS MORGENROOD’
Tekst: Jannet Delver naar Hildegard von Bingen; muziek: Tom Löwenthal
Gij Eeuwige, gloeiend van liefde,
die vrienden maakt voor het leven,
die voordat alles was geschapen
uw enige als morgenrood dat voor de zon uitgaat, verwekte.
Roept Gij ons weg uit nood en bitterheid
en voert ons op de wegen van uw vreugde,
Liederen onder de loep genomen door Gerard Swüste
Hildegard von Bingen (1098-1179) heeft een groot aantal prachtige liederen nagelaten. Enkele daarvan zijn op verzoek van het Nieuw LiedFonds door Jannet Delver vertaald. Ze zijn te vinden op de CD Hildegard von Bingen.
Toen ik de tekst van Als Morgenrood eens goed ging bekijken had ik meteen een associatie met vroeger. De VARA-radio liet op de uitzenddagen ’s morgens vroeg altijd een socialistisch strijdlied horen, gezongen door een koor met de veelzeggende naam ‘De Stem des Volks’. Op zondagmorgen was dat, even na acht uur, altijd het lied ‘Morgenrood’. Ik weet dat nog zo goed, omdat mijn vader en moeder daar uiteenlopend op reageerden. Mijn moeder zong graag luidkeels mee en vond de muziek prachtig. Mijn vader vond tekst en muziek en dus ook meezingen ongepast, zeker op zondagmorgen en al helemaal als we net op het punt stonden om ons naar de Mis van kwart voor negen te begeven. Dit verschil van inzicht had verder nooit nare gevolgen. Wij trokken altijd zeer eensgezind ter kerke. Maar ik wil u de tekst van dit toch niet onthouden. En vergelijk het maar met de tekst van Jannet Delver.
‘MORGENROOD’
Tekst: Dirk Jelles Troelstra (broer van); muziek: Otto Willem de Nobel.
Morgenrood, uw heilig gloeien
Heeft ons steeds den dag gebracht
Breek toch door, o lichtvernieuwer,
In den groten volk’rennacht
Laat uw gloren hope geven
Hun die worst’len in den nacht
Geef hun moed in ’t voorwaarts streven
Tot hun ’t daglicht tegenlacht.
De teksten van beide liederen zijn, uiteraard, niet hetzelfde. Maar toch mogen de overeenkomsten er wezen. Zou het zelfs mogelijk zijn, dat Jannet Delver haar lied expres de titel Als Morgenrood heeft meegegeven? Alsof ze wilde suggereren: het heeft wel veel weg van dat socialistisch strijdlied van weleer.
Beide liederen bezingen het morgenrood, de aankondiging van een nieuwe dag als teken van hoop, nieuw leven, bevrijding. In het socialistisch strijdlicht wordt ‘licht’ ook duidelijk in de overdrachtelijke zin bedoeld: het is niet alleen het feitelijk zichtbare licht, maar het is een licht dat letterlijk en figuurlijk verlichting, nieuwe mogelijkheden aankondigt. Dat is een betekenis die wij wel herkennen in menig lied dat we zingen.
Wat dat morgenrood doet is in beide liederen om en nabij hetzelfde. ‘Nood en bitterheid’ zijn van dezelfde toon als ‘worst’len in den nacht’ en ‘de wegen van uw vreugde’ lijken sterk op ‘tot hun ’t daglicht tegenlacht’.
Verschillen zijn er natuurlijk ook. Hildegard von Bingen richt haar lied tot de Eeuwige. Het lied Morgenrood richt zich tot het morgenrood zelf en blijft daarmee dus ‘horizontaal’. Het lied van Hildegard is een loflied en een danklied gericht tot Eeuwige, Morgenrood is een strijdlied: dat het rood, niet alleen de kleur van het ochtendgloren, maar ook van de socialistische beweging, hun die worst’len in de nacht de moed geven om voorwaarts te streven. Bij Hildegard von Bingen is het licht, de bevrijding een geschenk. In het socialistisch strijdlied wordt bevrijding bevochten. Maar ook bij Hildegard wordt de mens natuurlijk niet verondersteld passief te blijven totdat de Eeuwige iets bevrijdends gaat doen.
Het lied van Hildegard opent letterlijk vurig: ‘gloeiend van liefde’. Dat kan niet anders of een mens moet dat voelen, die warmte, die gloed. En iedereen moet dat ook kunnen zien. Zoals we de gloed van het morgenrood kunnen zien. De eerste regel klinkt overweldigend, maar in de tweede regel komt het heel dichtbij: ‘die vrienden maakt voor het leven’. Een bijna onuitsprekelijke vertrouwdheid, nabijheid en dat met gewone doordeweekse woorden. De Eeuwige is een vriend voor het leven. Dat komt (in dit lied) vooral omdat de Eeuwige ‘uw enige’ heeft verwekt voordat alles was geschapen.
Deze ‘uw enige’ in regel 4 is ongetwijfeld de Christus. De eniggeboren zoon, voor alle eeuwen geboren uit de Vader, zoals dat geformuleerd staat in het Credo, de geloofsbelijdenis van Nicea. Deze verwekking van de Christus voordat alles is geschapen wordt vergeleken met het morgenrood dat voor de zon uitgaat. De Eeuwige heeft al voordat de schepping gestalte kreeg gedacht aan bevrijding en nieuw leven. Bij dit beeld moet je misschien ook bedenken dat het scheppingsverhaal vertelt dat God als eerste het licht schiep. Nee, zegt dit lied. Voorafgaand aan het (dag)licht werd de Christus verwekt als morgenrood.
Het besef dat Christus is verwekt voordat God aan de schepping begon, leefde ten tijde van Hildegard von Bingen heel sterk. Zo moest het wel gegaan zijn, dacht men. Want Christus, helemaal vrij van zonden, kon alleen maar door God zelf verwekt zijn.
Het verwekken van ‘uw enige’ is het gebaar waarmee de Eeuwige bewijst een ‘vriend voor het leven’ te zijn die gloeit van liefde voor zijn mensen. Want met de komst van Christus is de duidelijk roep gekomen om weg te trekken uit nood en bitterheid en ons mee te laten voeren op de wegen van de vreugde van de Eeuwige.
Het beeld, dat de Christus vóór alles en iedereen is geschapen, zegt ons waarschijnlijk niet zo veel. Maar laat wel duidelijk zijn: de Eeuwige heeft vanaf het allereerste begin gewerkt aan bevrijding en vreugde. Wij zijn op aarde om hier en hiernamaals gelukkig te zijn, leerde ons de oude catechismus. ‘Gelukkig de mens’ zingt Psalm 1 als opening van het hele boek en daarmee ook het thema aangevend van de hele bundel. Dat is wat de Eeuwige vanaf den beginne heeft gewild. Niet dat de mens in nood en bitterheid zou blijven, maar dat de mens zich zou willen laten leiden op de weg naar vreugde en bevrijding.
In de muziek worden de laatste twee regels driemaal gezongen. Zo wordt het lied dus totaal: dan zijn verleden, heden en toekomst zijn in die drieslag samengekomen. Nu ligt de weg uit nood en bitterheid naar vreugde open, dan is het al (even) zover.
