De werkdag liturgie was georganiseerd door de geloofsgemeenschappen St Maartenskerk te Maartensdijk, Maria Koningin te Baarn en Onze Lieve Vrouw te Bilthoven, tijdens de bijeenkomst ondersteund door leden van 2of3bijEEN, te weten Kees Kok van Ekklesia Amsterdam en Nieuwe Liefde Leerhuis, en Gerard Swüste, jarenlang voorganger in de Dominicusgemeente Amsterdam, en door Gerard Zuidberg (Bezield Verband Utrecht).
lees verder
De organisatie was aangenaam verrast door de hoge opkomst; men was uitgegaan van drie subgroepen van acht personen, het werden acht groepen. De stad Utrecht was goed vertegenwoordigd: Klasien Knol en Carlo Post namens Jacobus, Leny Beemer namens Dominicus, Jos Hettinga namens Paulus en Julia van Wel en Pia Wagenaar namens Antonius. Er waren ook belangstellenden uit Twente, de Achterhoek en Noord-Holland.
Na het welkomstwoord van Gerard Zuidberg volgden enkele inleidende gedachten over kernmomenten van liturgie door Kees Kok:
”Liturgie is de omgang met het grote bevrijdingsverhaal van de Schrift. Die omgang komt voort uit het horen en leren (lezingen, preek), zij culmineert in het vieren (ritueel, sacrament) en loopt uit op de praxis (het persoonlijk-politieke leven, de diaconie). Dat laat zich schematisch voorstellen als de liturgische driehoek van het gehoorde, gevierde en geleefde woord. Schematisch, want het gaat in feite om een dynamisch, levend gebeuren. Waar een van die aspecten ontbreekt, of ondervertegenwoordigd is, wordt de liturgie eenzijdig statisch en ‘levenloos’.
Sacrament.We maken een driedeling tussen respectievelijk het gevierde woord (sacrament), het gehoorde woord (Schrift en traditie) en tenslotte het geleefde woord (Moraal, politiek).
De taal van de liturgie was meer dan 1000 jaar ingevroren in voor leken onverstaanbaar Latijn en een onnavolgbaar ritueel. Na de invoering van de volkstaal is zij wel ontdooid, maar daarmee nog niet opnieuw tot leven gekomen vanuit een levendige omgang met haar belangrijkste bronnen, de bijbel voorop. Vernieuwing van de liturgische taal, vraagt om:
· een permanente bijbelse voeding
· poëtische kwaliteit – taal die niet plat, eenduidig is, maar toegankelijk, open en veelgelaagd…
· aansluiting bij ‘het volledig leven’: het persoonlijke en politieke leven in heel zijn breedte en diepte.
Dat de drie dimensies van het woord – horen, vieren en leven – op proportionele wijze vertegenwoordigd moeten zijn om te komen tot een evenwichtige liturgie, betekent overigens niet dat ze alleen in de liturgie aan de orde zouden moeten komen. Dat is vaak wel het geval en daardoor wordt de liturgie overvraagd en overbelast. Buiten-liturgische activiteiten als het bijbelse leerhuis, ander vormen van bezinning, meditatie, politiek beraad, wederzijdse dienstverlening, zijn voorwaarde voor een zinvolle liturgie.”
Vervolgens werden drie vormen van inhoud en voorbereiding van vieringen door leden van de gemeenschap, gepresenteerd:
1. Meditatieve leerhuisvieringen in de O.L.Vrouw te Bilthoven (Nicole Buijtendijk):
bij de voorbereiding zijn veel groepen betrokken; opgebouwd vanuit een thema, bijvoorbeeld zeven vieringen over de respectieve “Ik ben-woorden”; met behulp van beamer teksten of afbeeldingen projecteren; de presentatie niet op te veel mensen leggen; passende liederen zingen; eind van de viering: ‘maaltijd’, bijvoorbeeld een druif, voorin de kerk als groep, dus niet individueel naar voren komen; na afloop wordt een foldertje met een aantal teksten en/of afbeeldingen van de viering meegegeven.
Deze vorm van vieren vraagt een bijzonder intensieve manier van voorbereiden; mede daarom is het jammer dat het materiaal slecht één keer gebruikt wordt (misschien zijn er mogelijkheden om het te delen?).
2. Bezinningsmaaltijd in Paulusgemeenschap te Utrecht (Jos Hettinga):
deze maaltijden worden al vier jaar georganiseerd en hebben een vast tijdstip: elke 4de donderdag van de maand – van 12.30 tot 13.00 uur: bezinning, van 13.00 tot 14.00/14.30 uur: een eenvoudige driegangenmaaltijd; kosten 7 euro (sommigen geven iets meer, waardoor anderen iets minder hoeven te betalen). Afgelopen donderdag, bij de 45ste bezinningsmaaltijd, waren er 33 deelnemers; van de deelnemers komt het overgrote deel niet naar de zondagsvieringen. De organisatie ligt in handen van de ouderen zelf. Er wordt gestart met een begroeting, met ruimte voor een beperkt ‘wel en wee’, op verzoek van de ouderen wordt dan vrijwel altijd hetzelfde openingslied gezongen, daarna worden, met acclamatie, stuk voor stuk de zeven kaarsen van de kandelaar aangestoken, gevolgd door gebed, schriftlezing, korte uitwisseling, vaak met afbeeldingen erbij, en voorbeden met ruimte voor eigen intenties die in toenemende mate door de desbetreffende deelnemer zelf wordt uitgesproken. De aanwezigen worden uitgenodigd elkaar te blijven ontmoeten en dat blijkt ook te gebeuren, bijvoorbeeld door bij elkaar een kopje koffie of thee te gaan drinken. Voor Jos, gepensioneerd pastoraal werker, zijn deze maaltijden een “eucharistisch gebeuren”, een “sacrament van hoop”. Voor de deelnemers is het ‘niet zo moeilijk’, het is ‘nabij’, en er wordt gelachen. Deze vorm van vieren is niet meer weg te denken uit de gemeenschap.
3. Groepsbezinning als voorbereiding in Maartensdijk (Anton Sonderman):
Een relativerende opmerking vooraf: ik [p.w.] ontdekte dat deze geloofsgemeenschap enigszins verontschuldigend op de website meldt dat er niet altijd een eucharistieviering kan zijn, gevolgd door de vermelding van vier eucharistievieringen (op 11, 18, 24 [(22.00 uur] en 25 december), één W&C-viering (op 4 december) en één gebedsviering (op 24 december [19.00 uur])… Wat een weelde als je zelf tot een geloofsgemeenschap behoort waar vanaf begin 2016 géén W&C-vieringen meer zijn toegestaan, per 1 juli de twee maandelijkse eucharistievieringen werden geschrapt en vrijwilligers nu maandelijks vier of vijf vieringen, en heel soms slechts drie vieringen, van Woord en Gebed verzorgen.
Er zijn drie werkgroepen, met 12 leden per groep, die de vieringen voorbereiden: de W&C-vieringen, de familie-/gezinsvieringen en de oecumenische vieringen. De W&C-werkgroep komt één keer per maand bij elkaar, indien nodig vaker. Vier tot vijf weken vóór de viering vindt de voorbereidingsbijeenkomst plaats aan de hand van “Voor het luiden van de klok”; een uitgave die de werkgroepleden gebruiken om zich thuis alvast voor te bereiden. Zo’n bijeenkomst bestaat uit: korte bezinning, terugblik op vorige viering, theologische toelichting, uitwisseling naar aanleiding van het gekozen thema, en voorstellen van liederen door dirigent en/of organist. De vrijwilliger die voorgaat maakt aantekeningen tijdens de bijeenkomst en stelt aan de hand daarvan de liturgie samen, inclusief een ‘draaiboek’ voor lector, organist e.a. Het communiegebed komt uit “Altijd hetzelfde lied” van Gerard Swüste en het motto van de vieringen is “Voor elkaar”. De voorgangers en lectoren worden met Pinksteren bevestigd. Als teken dat de voorganger namens en vanuit de gemeenschap voorgaat, steekt hij/zij bij het begin van de viering de kaars aan die op Pinksteren is aangereikt aan de voorgangers. Deze praktijk duurt al 20 jaar.
Vanuit de (kerk)zaal werd door drie mensen gereageerd op bovenstaande presentaties:
· Anja Scholten (Biddinghuizen) vertelde kort over de vijf oecumenische meditatieve vieringen in de lijdenstijd, en over zogeheten zinvieringen op zondagen zonder voorganger;
· Julia van Wel merkte bij de Meditatieve leerhuisvieringen op dat zij het een goede zaak vindt dat de vieringen met velen worden voorbereid: door werkgroep, koor en voorganger. Daardoor worden het echt ‘jullie’ vieringen, door meerdere leden van de gemeenschap gedragen,waaraan velen graag deelnemen. Goed dat er ook vieringen zijn waarbij brood wordt gedeeld. Dit is dan geen eucharistie, er vindt geen transsubstantiatie plaats, maar zo kun je wel gehoor geven aan de oproep ‘doet dit tot mijn gedachtenis’. Het met elkaar delen versterkt dan niet alléén de onderlinge verbondenheid. Ze miste wel stiltes. Dit terwijl het om ‘meditatieve’ vieringen gaat!
Over de Bezinningsmaaltijd zei ze dat het combineren van een bezinning en een maaltijd een beproefd recept is dat in de smaak valt als het goed gebeurt. Dan ervaren we dat het niet alleen gaat om gezellig samen eten, maar dat je ook (een deel van) een geloofsgemeenschap vormt, van wie ook het geloof wordt gevoed. De bezinning is niet alléén in handen van de voorganger; ook de deelnemers brengen wensen, intenties en ervaringen in, waardoor het een interactief gebeuren kan worden. De bezinning wordt goed voorbereid, is deskundig, inspirerend en afwisselend, waardoor steeds ongeveer 33 leden trouw mee blijven doen.
-2-
Over de Groepsbezinning als voorbereiding merkte Julia op dat deze bezinning door een groep van twaalf personen, net als in Bilthoven, ervoor zorgt dat de vieringen door meerdere leden van de gemeenschap gedragen worden. Het worden vieringen ‘van de gemeenschap’ doordat voorgangers en lectoren door de gemeenschap bevestigd worden. Positief is ook dat er verschillende vieringen worden voorbereid, W&C-vieringen, familie-/gezinsvieringen en oecumenische vieringen, dus ook
kinderen en andere christenen kunnen deelnemen. Ze suggereert om ook eens in een kring met elkaar te vieren. Dan kun je uit eerbied buigen voor God en voor elkaar, en kun je God eren in elkaar (zoals Augustinus zegt in zijn Regel voor de Gemeenschap).
· Wiel Hoekstra (Zeist) meldde uit de presentaties enorm veel inspiratie te hebben opgedaan.
Voorafgaand aan het in groepen werken aan een viering rond het Magnificat (Lucas 1:46-55), sprak Gerard Swüste enkele inleidende gedachten, zoals: – een lied van bevrijding, – geplaatst in de heilsgeschiedenis van Israël,- er zijn meer dan 70 citaten uit het Oude Testament in te vinden, – ook een lied van de toekomst, een visioen, – de wereld op zijn kop; jongleren met ‘klein’ en ‘groot’.
Na de groepsgesprekken en de lunch – voor de groepsleiders een werklunch, omdat zij aan de hand van de uitkomsten van de groepsgesprekken een voorstel voor de viering opstelden – volgde een terugkoppeling uit de groepsgesprekken.
Het was de groepsleiders opgevallen dat er een gebrek aan kennis van de Bijbel is en tegelijkertijd een behoefte aan uitleg, toelichting.
Uit de acht groepen: onder andere: spirituele kant en maatschappelijke kant; stilte en daartegenover zang (= liederen met korte in- of uitleiding); gemeenschap tussen mensen, gekend en gezien worden; in geschiedenis staan; deze wereld omgekeerd; trouw in eeuwigheid; lofzang; met lege handen staan – wat kunnen we dan juist wel?; link Oude en Nieuwe Testament (traditie); “Voor mensen die naamloos” (GvL 644); zingen is belangrijk, maar stiltes ook; “Het lied van Gods aanwezigheid” (GvL 456); “Danklied van Maria” (GvL 154); wanneer zijn wij dankbaar?; erkenning en herkenning gevoeld door Maria; bij jezelf te rade gaan; thema: bevrijding; openingslied: “Vol van verwachting zijn wij gekomen” (GvL 643); hoe kun je het visioen opwekken in situaties waarin mensen bedreigd worden?; hoe behoud je hoop?’; de wereld op zijn kop; barmhartigheid; belofte: God ziet naar ons om; na afloop korenaren, zaden, bloembollen of bloemen meegeven.
Afsluitende viering naar aanleiding van de groepsgesprekken
Afsluitende viering naar aanleiding van de groepsgesprekken
· Aanvangslied : GvL 643 – Vol van verwachting zijn wij gekomen
· Aansteken van een lichtje voor elke aanwezige geloofsgemeenschap
(door een vertegenwoordiger van die gemeenschap)
· Drempelgebed: Een schoot van ontferming is onze God (GvL 600, gesproken)
· Tekst Magnificat; Lucas 1, 46-55,
met als acclamatie: GvL 154 (antifoon) – Iedere keer opnieuw gaat zijn genade:
Mijn ziel prijst en looft de Heer,
mijn hart juicht om God, mijn redder:
hij heeft oog gehad voor mij, zijn minste dienares.
Alle geslachten zullen mij voortaan gelukkig prijzen,
ja, grote dingen heeft de Machtige voor mij gedaan,
heilig is zijn naam.
Barmhartig is hij, van geslacht op geslacht,
voor al wie hem vereert.
Hij toont zijn macht en de kracht van zijn arm
en drijft uiteen wie zich verheven wanen.
Heersers stoot hij van hun troon
en wie gering is geeft hij aanzien.
Wie honger heeft overlaadt hij met gaven,
maar rijken stuurt hij weg met lege handen.
Hij trekt zich het lot aan van Israël, zijn dienaar,
zoals hij aan onze voorouders heeft beloofd:
hij herinnert zich zijn barmhartigheid
jegens Abraham en zijn nageslacht,
tot in eeuwigheid.
· Tekst bij een afbeelding van Maria,
een Filippijnse Maria, gekleed om te gaan werken in de rijstvelden, met in haar geheven rechterhand een hart en in de holte van haar, voor haar maag langs, gebogen linkerarm bewoners van sloppenwijken .
· Lied: GvL 428 – Deze wereld omgekeerd
· Danklied van Maria (Lucas 1, 46-55) – Huub Oosterhuis
Niemand dan jij.
Geen van de goden werd mijn bevrijder.
Niemand heeft dit kind van slaven ook maar gezien.
Ziel van mijn hart.
Mijn weg.
Adem die in mij ademt.
Liedje dat ik niet kan laten, onder het gaan.
Nieuw lied en oud verhaal van knechting en ellende,
van erbarming en redding, ooit en opnieuw, en nog.
Hij, die temde de oerzee, temt de trotsen der aarde,
overmachtigen slaat hij als strovuur uit elkaar.
Sleuren van hun tronen zal Hij die bezeten moordenaars.
In de diepte als stenen vallen zij.
Die hun slachtoffers waren zoekt en vindt en omhelst Hij.
Hemel, aarde en afgrond geven hun doden terug.
Rijke, geeuwend van leegte, plotseling blijf je nergens.
Geen zilverling meer over, geen gouddraad aan je lijf.
Maar, arme, jij zal leven.
Recht vinden. Eindelijk rust.
Voor jou brood wijn land rozen liefde, opgaande zon.
· Kom zing het lied van Eva [There is a line of women] (Liedboek 738, gesproken)
Kom zing het lied van Eva de bron vol levenskracht,
en zing het lied van Sara die moeder wordt en lacht
en zing het lied van Hanna die God bestormt met haar gebed
en zing omdat Maria Gods woord ter wereld brengt.
-4-
Kom zing het lied van Sifra en Pua, die ’t bevel
om jongetjes te doden teniet doen bij de Nijl
en zing het lied van Mirjam: in zee komt paard en ruiter om
en zing het lied van Ester die massamoord voorkomt.
Kom zing het lied van Tamar die opkomt voor haar recht
en zing het lied van Rachab en haar geloofsgevecht
en zing met Ruth uit Moab: in uw gemeente ben ik thuis,
en zing ook van Batseba die meebouwt aan Gods huis.
Kom zing het lied van Anna die uitziet naar het kind
en zing het lied van Marta die Jezus volgt en dient
en zing van de Maria’s die steeds Hem hebben bijgestaan
en op de hemelbruiloft aan Jezus’ tafel gaan.
· Slotlied: Om te zien een nieuwe aarde – t. Huub Oosterhuis, m. Tom Löwenthal
Om te zien een nieuwe aarde om te gaan een wereld wijd
om een zacht en onbezwaarde mens te zijn in nieuwe tijd.
Om een stem uit vuur te horen om een naam van eeuwigheid –
om steeds nieuw die naam te horen, om steeds nieuw die naam te horen.
Om in nacht en ontij-uren en er daagt geen morgenrood
staande voor de heetste vuren niet te vluchten in de dood
Dat wij onze zielen keren naar het land van wijn en brood
dat wij ons daartoe bekeren, dat wij ons daartoe bekeren.
Dat wij onze weg van dagen zonder spijt ten einde gaan
dat wij willig zijn te dragen en te doen wat moet gedaan –
onze doden niet verzwijgen, allen recht doen naam voor naam.
En dan nu in vrede zwijgen, en dan nu in vrede zwijgen.
.o0o.
Bij de afronding klonk slechts één kritische noot: een van de deelnemers merkte op dat alle aanwezigen boven de veertig waren en hij pleitte voor een vervolgbijeenkomst waarin de jeugd, de jongeren centraal zouden staan. Gerard Zuidberg antwoordde het met de spreker volledig eens te zijn, maar voegde daar een vraag aan toe: “Brengt u die jongeren mee? Want we moeten voorkomen dat we weer óver hen en niet mèt hen praten”.
Als het om het delen van materiaal gaat, zou 2of3bijEEN wellicht een rol kunnen spelen, aldus Kees Kok. Natuurlijk is het ook mogelijk om andere gemeenschappen uit te nodigen bij een van de vieringen en hun zo de gelegenheid bieden die een keer mee te maken.
Of probeer in je gemeenschap een groep mensen bij elkaar te krijgen die een viering wil voorbereiden die ook in andere gemeenschappen gehouden kan worden.
Na afloop ontvangen materiaal:
· Parochianen gaan voor. Overwegingen en gebeden ter bezinning. Sint Maarten, Maartensdijk, 2016.
· Messiaans verlangen. Liturgie en Schriftuitleg voor de tijd van Advent tot Lichtmis. Werkboek voor Liturgie 2; Nieuwe Liefde Leerhuis 2014. Amsterdam, 2014.
· Ekklesia Maandbrief, 21ste jaargang, nr. 1, februari 2016.
december 2016
Pia W. en Julia v. W.
Antoniusgemeenschap Utrecht